Stoplamek plamisty (Dactylorhiza maculata)
Bulwy delikatne o wąskich segmentach.
Pęd 7-100 cm wys., prosty, pełny, obły, z nieco wystającymi nerwami, zielony lub górą czerwono lub fioletowo nabiegły.
Liście 4-10, 2-20 cm dł., 0,5-5 cm szer., zwykle 1-6 normalnie rozwinięte, zebrane w dolnej połowie pędu, lancetowate do odwrotniejajowatych, ostre lub zaokrąglone, ponad nimi kilka listków przysadkowych. Liście ciemnozielone, fioletowo lub brązowo plamiste, czasami gładkie.
Kwiatostan 3-20 cm dł., walcowaty do stożkowatego, gęsty, wielokwiatowy.
Kwiaty średniej wielkości, zwykle bezwonne, rzadziej pachnące.
Przysadka 10-25 mm dł., 3 mm szer., lancetowata, ostra, zielona lub czerwono nabiegła, często plamista.
Zalążnia 6-13 mm dł., wąska, lekko wygięta, skręcona, zielona do czerwono nabiegłej.
Warżka 5-10 mm dł., 9-14 mm szer., 3-łatkowa, płaska, najszersza mniej więcej w połowie, zwykle różowa do ciemnoczerwonej lub fioletowej, rzadko biała, z ciemnymi liniami i plamkami, bardzo rzadko żółtobiała, bez rysunku; łatka środkowa niewielka, języczkowata, tępa do bardzo dużej, trójkątnej, ostrej.
Ostroga 5—11 mm dł., do 2 mm średnicy, wąskostożkowata, różowa do fioletowej lub czerwonej. Płatki okwiatu podobnie zabarwione.
Górny zewnętrzny płatek 4-10 mm dł., około 3 mm szer., lancetowaty, ostry.
Boczne zewnętrzne płatki podobnej wielkości, lancetowate, asymetryczne, ostre.
Boczne wewnętrzne płatki jajowa-tolancetowate, asymetryczne, ostre.
Prętosłup 2-4 mm dl., bladoróżowy, pyłkowiny zielone.
Owoc do 15 mm dł., rozdęty.
Gatunek bardzo zmienny. Na podstawie kształtu warżki i liści wyróżniono szereg podgatunków i odmian. W Polsce występuje kilka z nich.
Kwiat stoplamka plamistego (Dactylorhiza maculata ssp. maculata)
a – górny zewnętrzny listek okwiatu, b – boczny wewnętrzny, c – boczny zewnętrzny, d-e – warżka, f – zalążnia i ostroga, g – przysadka.
Klucz do oznaczania podgatunków i odmian
1. Warżka płytko wcinana, łatka środkowa nie dłuższa od bocznych, tępa, tatki boczne zaokrąglone …………………2
2. Kwiaty bezwonne, białe do czerwonych, warżka z ciemnym rysunkiem ………………………………..3
3. Liście lancetowate, szerokolancetowate do odwrotniejajowatych, na warżce linie i plamy……
ssp. maculata
3. Liście równowąskie, na warżce drobne plamki…………..
ssp. elodes (Griseb.) Soo
2. Kwiaty pachnące, żółtawobiałe,
warżka bez rysunku………
ssp. transsilvanica (Schur) Soo
1. Warżka gtęboko 3-latkowa, tatka środkowa duża, ostra, dhiższa od bocznych, tatki boczne rombowate 2
2. Roślina drobna, do 20 cm wys., liście właściwe 1-2, do 5 cm dl., do 1 cm szer…………….
ssp. psychrophila (Schltr.) Holub
2. Roślina mocna, zwykle ponad 30 cm wys., liście właściwe 3-6, 8-20 cm dł., ponad 2 cm szer.
ssp. fuchsii (Druce) Hyl.
Spośród wyżej wyróżnionych podgatunków, dwa występują na terenie całego kraju (ryc. 104): pod-gatunek typowy (ssp. maculata) oraz Fuchsa (ssp. fuclisii (Druce) Hyl.), któremu czasami nadaje się rangę oddzielnego gatunku. Pierwszy z nich rośnie głównie na pastwiskach i ubogich łąkach, zwykle na glebach kwaśnych i mało zasobnych w składniki pokarmowe; drugi jest rośliną przede wszystkim żyznych lasów liściatych, np. buczyn czy olsów, ale spotkać go można także na żyznych łąkach, na glebach o odczynie zbliżonym do obojętnego. Dactylorhiza maculata ssp. elodes (Griseb.) Soo występuje w Europie Zachodniej, przywiązany jest do klimatu morskiego. W Polsce znany jest tylko z Pobrzeża Kaszubskiego. D. maculata ssp. trans-s i kani ca (Schur) Soo podawano do tej pory tylko z Karpat (była Jugosławia, Rumunia, Węgry, były ZSRR, Słowacja). Być może trafi się i u nas. D. maculata ssp. psychrophila (Schltr.) Hołub rośnie na obszarach o ostrym, surowym klimacie – w Skandynawii i północnej części Rosji oraz w górach środkowej Europy. W Polsce stwierdzono jego występowanie w Sudetach i Tatrach oraz na pojedynczych stanowiskach na wybrzeżu Bałtyku.
Stoplamek plamisty rozpoczyna wegetację zwykle w końcu marca i na początku kwietnia. Kwitnie najczęściej w drugiej połowie czerwca i w lipcu, owocuje w lipcu i sierpniu. Zwykle już w sierpniu, a czasem dopiero w październiku kończy sezon wegetacyjny.