Podrodzaj gnieźnik (subgen. Neottia)
Rośliny bezzieleniowe, pozbawione liści. Kłącze pokryte gęsto mięsistymi, splątanymi ze sobą korzeniami, co przypomina ptasie gniazdo. Pęd pokryty brązowymi pochwami. Kwiatostan zwykle wielokwiatowy. Kwiaty skręcone o 180°, średniej wielkości. Warżka bez ostrogi, rozcięta na szczycie, wklęsła u nasady. Prętosłup prosty, wysmukły. Pręcik lekko zgięty, ruchomy. Rostellum języczkowate, dosyć duże, z półpłynnym uczepkiem na szczycie. Znamię owalne, niewielkie. Pyłek sypki.
Do podrodzaju tego zalicza się około 10 gatunków rosnących w Eurazji. Większość z nich występuje w Himalajach i południowych Chinach; w Europie tylko jeden gatunek – gnieźnik leśny lub gnieźnik gniazdosz (Neottia nidusavis).
Brązowo zabarwione kwiaty gnieźnika leśnego nie produkują nektaru ani nie wydzielają żadnego zapachu odczuwalnego przez nasz zmysł powonienia. Zapylenia krzyżowego dokonują muchy. Jeśli w ciągu 3-4 dni nie dojdzie do usunięcia masy pyłkowej z kwiatu przez owada, zasycha rostellum oraz uczepek. Ziarna pyłku mogą swobodnie wysypywać się na znamię. Przenoszenie pyłkowin przez owady u tych storczyków jest rzadkie. Barwa ich kwiatów nie odcina się zwykle od tła, jakim są zeschłe liście bukowe. Bardzo efektywna natomiast jest autogamia. Dlatego zwykle wszystkie kwiaty zawiązują owoce. Sporadycznie gnieźniki kwitną pod ziemią. Dzieje się tak tylko w bardzo suchych okresach i wtedy, gdy kłącze storczyka znajduje się głęboko pod powierzchnią gleby. W takich warunkach kwiatostan nie może przebić wierzchniej, często stwardniałej jej warstwy. Co ciekawe, rośliny nawet w takich warunkach zawiązują owoce, co jednoznacznie śwadczy o samopylności.
Gnieźnik leśny (Neottia nidusavis)
Kłącze 3-7 cm dł., dosyć masywne, korzenie do 10 cm dł., mięsiste, liczne.
Pęd 15-50(60) cm wys., mocny, prosty, obły, nagi, czasami tylko nad kwiatostanem i w jego obrębie omszony, zwykle jasnobrązowy.
Liście zredukowane, obecne tylko ich pochwy, rzadko kilkucentymetrowej długości blaszki o postrzępionym szczycie, brązowe.
Kwiatostan 5-20 cm dł., wielokwiatowy, gęsty, czasami dołem luźny, walcowaty do stożkowatego.
Kwiaty najniższe dosyć duże, wyższe mniejsze, płatki okwiatu stulone, całość brązowo zabarwiona.
Przysadka 5-30 mm dł., podługowatolancetowata, ostra, często porozrywana u szczytu, najniższa listkowata, wyższe zredukowane, błonkowate i małe.
Szypuła 3-5 mm dł., naga lub rzadko omszona, skręcona.
Zalążnia 3-6 mm dł., naga lub czasami omszona.
Warżka 7-12 mm dł., nieco wklęsła u nasady, poza tym płaska i prosta, u szczytu rozcięta na 2 łatki o rozpiętości 6-14 mm i 2-7 mm dł., łatki sierpowate do języczkowatych, tępe u szczytu, między nimi niewielki, wąski kanalik, biegnący do nasady warżki.
Górny zewnętrzny płatek 5-6 mm dł., 1,5-2 mm szer., jajowato- do podługowatolancetowatego, tępy, nagi lub omszony.
Boczne zewnętrzne płatki podobnej wielkości, języczkowatolancetowate, ostre, mniej więcej symetryczne.
Boczne wewnętrzne płatki jak poprzednie, zwykle jednak tępe. Prętosłup 3-4 mm dł., bladobrązowy, pyłkowiny żółte.
Owoc około 10 mm dł., rozdęty.
W obrębie tego gatunku wyróżnia się zwykle dwie odmiany: var. nidus-mis Cała roślina naga. var. glandułosa Beck Górna część pędu, szypuła oraz zalążnia omszone.
Gnieźnik leśny jest jeszcze często spotykaną rośliną niemal w całym kraju.
Rośnie najczęściej w różnych typach lasów bukowych, grądach, czasami także w zaroślach, bardzo rzadko w miejscach otwartych, np. na polanach, na glebach świeżych, umiarkowanie żyznych, zwykle obojętnych. Szczególnie obficie występuje na glebach zasobnych w węglan wapnia. Ostatnio obserwuje się wkraczanie tego gatunku do zbiorowisk roślinnych zmienionych wskutek gospodarczej działalności człowieka, np. do parków lub borów sosnowych pozostających pod wpływem emisji pyłów z cementowni.
Sezon wegetacyjny rozpoczyna gnieźnik zwykle w drugiej połowie maja. Kwitnie czasami już pod koniec maja, zwykle jednak w czerwcu. Owoce zawiązuje w lipcu. Owo-costany zachowują się bardzo często do następnego roku.