Gnieźnik (Neottia)
Podrodzaj listera (subgen. Listera)
Kłącze zwykle wydłużone. Pęd prosty, delikatny lub mocny. Liście zwykle tylko 2, naprzeciwległe, z silnie skróconym międzywężlem między nimi. Kwiatostan wydłużony, kilku- do wielokwiatowy. Kwiaty skręcone o 180°, niepozorne, zwykłe szeroko otwarte, warżka wyraźnie większa od pozostałych płatków’, na szczycie rozcięta, bez ostrogi. Prętosłup krótki. Pręcik zgięty, ruchomy. Czasami ponad pręcikiem silnie rozwinięty nadłącznik. Rostellum pólkowate, duże, nieco zgięte, z półpłynnym uczepkiem. Znamię owalne. Pyłkowiny sypkie.
Podrodzaj obejmuje około 25 gatunków rosnących na półkuli północnej, głównie we Wschodniej Azji oraz Ameryce Północnej. W Europie występują tylko 2 gatunki, oba spotykane też w Polsce.
Kwiaty podrodzaju listera są małe lub bardzo małe i niepozorne. Gnieźnik jajowaty (Neottia ovata) ma na warżce kanał biegnący od jej rozcięcia aż po nasadę. Jest on wypełniony nektarem. Owady, najczęściej Iclweumonidtie, Hymenoptera (błonkówki) oraz Coleoptera (chrząszcze), rozpoczynają zbieranie nektaru od szczytu warżki, posuwając się ku jej nasadzie. Po drodze uderzają głową w prętosłup. Nawet lekkie jego muśnięcie powoduje przylepianie lepkiego, półpłynnego uczepka do ciała owada. Uczepek pociąga za sobą masę pyłkową. Owad zostaje „udekorowany” pyłkowiną. Po kilku minutach od opróżnienia pręcika, rostellum wskutek zmiany ciśnienia w komórkach, odgina się do góry, odsłaniając jednocześnie dość duże, płaskie znamię. Następny owad, jeśli tylko będzie „oklejony” pyłkiem, zostawi go na znamieniu. U gnieźnika sercowatego (Neottia cordata) owad dotyka głową drobnych włosków na rostellum, które powodują przyklejenie uczepka i masy pyłkowej do jego ciała. U obu naszych lister warżka skierowana jest mniej lub bardziej ku dołowi. Jest to adaptacja do zachowania się owadów zapylających, które wędrują wzdłuż kwiatostanu. U północnoamerykańskich gatunków warżka ustawiona jest prostopadle do osi kwiatostanu. Stanowi platformę do lądowania owadów, które w tym przypadku zachowują się w odmienny sposób: penetrują na roślinie zwykle pojedyncze kwiaty i wykonują więcej lotów między roślinami.
Gnieźnik sercowaty = Listera sercowata (Neottia cordata = Listera cordata)
Kłącze delikatne, nitkowate, korzenie nieliczne.
Pęd 4-25(30) cm dł., delikatny, prosty, poniżej liści zwykle cztero-kanciasty, gładki, zielony do brudnoczerwonego, ponad liśćmi obły, drobno omszony, ku górze gładki, zielony do czerwonego.
Liście 2, rzadko 3, dł. 1-3,5 cm, 1-3,5 cm szer., jajowatosercowate do nerkowatych, ostre, zielone. Kwiatostan 1-6,5 cm dł., kilku- do 15-kwiatowy, luźny.
Kwiaty bardzo małe, szeroko otwarte.
Przysadka 1,5-2 mm dł., jajowatolancetowata, ostra, błonkowata, cała zielona lub z czerwonym nalotem.
Szypuła 1-2 mm dł., skręcona, naga, zielona do brudnoczerwonej.
Zalążnia około 3 mm dł., beczułko-wata, naga, zielona aż do czerwonej.
Warżka około 4 mm dł., rozcięta u szczytu, czerwona, czerwonoziełona do zielonej; u nasady dwa, wąskotrójkątne, ogruczolone wyrostki, łatki boczne ostro zakończone; wzdłuż warżki wąski kanał wypełniony nektarem.
Górny zewnętrzny płatek 2-3 mm dł., jajowaty, tępy, czerwonawy lub zielony.
Boczne zewnętrzne płatki podobnej wielkości i barwy, jajowate, wyraźnie asymetryczne, tępe.
Boczne wewnętrzne płatki jajowa-tołancetowate, tępe, zielone z czerwonym nerwem lub całe czerwone.
Prętosłup około 0,5 mm dł., czerwonawy, pyłkowiny żółte.
Owoc 3-6 mm dł., beczułkowaty.
Gatunek zmienny pod względem barwy części okwiatu oraz pędu.
Gnieźnik sercowaty jest gatunkiem arktyczno-górskim i rośnie w północnej Europie oraz w górach południowej i środkowej części naszego kontynentu. W Polsce spotkać go można najczęściej wzdłuż brzegu Bałtyku, na Mazurach oraz w reglu górnym w górach.
Jest mieszkańcem borów sosnowych i świerkowych. Rośnie na glebach świeżych, zwykle ubogich, o kwaśnym czy nawet bardzo kwaśnym odczynie, najczęściej w obfitej warstwie mszystej, pomiędzy pędami borówek i bażyny.
Wegetację rozpoczyna na przełomie marca i kwietnia. Kwitnie stosunkowo wcześnie – od początku maja do czerwca, sporadycznie jeszcze w sierpniu. Owocuje zwykle w czerwcu i na początku lipca. Sezon wegetacyjny kończy również dosyć szybko – już w lipcu i sierpniu.
Gnieźnik jajowaty = Listera jajowata (Neottia ovata = Listera ovata)
Kłącze dosyć twarde, grube, z licznymi korzeniami o długości 10-20 cm.
Pęd 15-80 cm wys., poniżej liści 4-kanciasty, gładki, ponad liśćmi obły, gęsto, szorstko omszony, zielony do brudnobrązowego.
Liście 2, rzadko więcej, dł. 5-15 cm, 3—9 cm szer., eliptyczno- do jajowatolancetowatych, czasami odwrotniejajowate, ostre lub tępe, zielone. Ponad nimi 1-2 drobne listki przysadkowe.
Kwiatostan 7-25 cm dł., luźny, wielokwiatowy.
Kwiaty niepozorne, mniej lub bardziej stulone.
Przysadka 4—6 mm dł., jajowata, ostra, cienka, błonkowata, bladozielona do brudnoczerwonej. Szypuła 3—10 mm dł., skręcona, biało omszona, zielona do czerwono-brązowej.
Zalążnia 3-6 mm dł., odwrotnie stożkowata, nie skręcona, krótko omszona, zielona do czerwonobrązowej.
Warżka 5,5—10 mm dł., żółta do zielonej; łatki boczne zaokrąglone lub ostre u szczytu, u nasady brak wyrostków.
Górny zewnętrzny płatek 3-5 mm dł., jajowaty, ostry lub tępy, zielony, czasami z brudnoczerwonym szczytem.
Boczne zewnętrzne płatki podobnej wielkości i barwy jak płatek górny, lancetowatojajowate, asymetryczne, ostre.
Boczne wewnętrzne płatki 3-5 mm dł., równowąskie, ostre, zielone, brudnoczerwono obrzeżone. Prętosłup 2-3 mm dł., zielony, pyłkowiny żółte.
Owoc wraz z szypułą do 15 mm dł., rozdęty.
Gnieźnik jajowaty wykazuje zmienność szczególnie pod względem wielkości oraz kształtu liści.
Jego zasięg obejmuje niemal całą Eurazję. W Polsce notowany był w całym kraju – jest jednym z naszych najpospolitszych storczyków.
Rośnie w różnych zbiorowiskach roślinnych – najczęściej na podmokłych, nawapiennych łąkach oraz lasach olszowych, a poza tym w buczynach, na przydrożach i w parkach. Preferuje gleby wilgotne, umiarkowanie żyzne i żyzne, o odczynie zbliżonym do obojętnego lub nawet zasadowe — szczególnie często rośnie na glebach zasobnych w węglan wapnia. Spotkać go można także na glebach stosunkowo suchych i ubogich.
Wegetację rozpoczyna zwykle w kwietniu, rzadko już pod koniec marca. Kwitnie od końca maja do lipca, a owocuje – w czerwcu i lipcu. Na terenach podmokłych sezon wegetacyjne kończy wcześniej (koniec czerwca – lipiec) niż na obszarach suchszych (zwykle sierpień).