Kwiaty storczyków występują pojedynczo lub w kilku-, a nawet kilkudziesięciokwiatowych kwiatostanach. Są to zwykle grona lub kłosy, czasami wiechy, a rzadko koszyczki.
Wielkość kwiatów jest bardzo zróżnicowana.
Największe i najmniejsze kwiaty w świecie storczyków a – Cattleya warscewiczii, b – Phmgniipedium caudatum, c – Platyslele sp.
Bodaj najmniejsze na świecie są kwiaty jednego z amerykańskich storczyków z rodzaju Platystele. Cały ich kwiatostan mieści się na główce szpilki! Prymat w wielkości kwiatów należy także do storczyków amerykańskich. Kwiaty o największej średnicy, niemal 1 m, spotykamy u spokrewnionego z naszym obuwikiem Phragmipedium caudatum. Nie wyglądają one jednak tak imponująco jak kwiaty Cattleya warscewiczii, chociaż te ostatnie mają „tylko” 20 cm średnicy. Wynika to z kształtu listków okwiatu obu gatunków. U Phragmipedium są one wąskie, sznurowate, zaś u Cattleya owalne, zachodzące na siebie. Warto dodać, że nazwę gatunkową katlei zadedykowano polskiemu kolekcjonerowi storczyków — Józefowi Warszewiczowi.
U storczyków obserwuje się ciekawe zjawisko – tzw. resupinację, czyli skręcenie kwiatów wokół własnej osi. Kwiaty storczyków mają okwiat górny, to znaczy, że zalążnia, czyli część z której po zapyleniu powstaje owoc, znajduje się poniżej okwiatu. Bardzo często część nasadowa zalążni pozbawiona jest zalążków i przekształca się w tzw. szypułę. W kwiatach nie skręconych, np. u ciemnogłowa (Nigritella) lub storzana (Epipogium), warżka skierowana jest ku górze. Podobny efekt obserwuje się u roślin, u których kwiaty ulegają skręceniu o 360°. W kwiatach skręconych o 90°, jak u naszego lipiennika (Liparis), warżka skierowana może być w bok. Zwykle jednak obrócenie kwiatów wokół własnej osi wynosi około 180°. Dzięki temu warżka zajmuje typową pozycję, czyli ku dołowi. Jaki jest sens biologiczny tego zjawiska? Być może umożliwia to pełnienie przez war-żkę roli powabni i lądowiska dla owadów. Ale dlaczego w takim razie w warżkę nie przekształca się listek, którego położenie bez resupinacji odpowiada warżce, czyli górny zewnętrzny? Dlaczego kwiaty storczyków ulegają w ogóle skręceniu? Próbowano to tłumaczyć tym, że warżka jest ciężka -co jest spowodowane jej wielkością — i w czasie rozwoju powoduje skręcenie całego kwiatu. Tak, ale przecież istnieje wiele gatunków o dużych warżkach, których kwiaty nie ulegają resupinacji. A co z kwiatami skręconymi aż o 360°? Na te pytania na razie nie potrafimy odpowiedzieć.
Porównanie kwiatów hipotetycznego przodka storczyków (a) oraz storczyka (b): P – wewnętrzne listki okwiatu, 5 – zewnętrzne listki okwiatu, W – warżka
Okwiat storczyków jest zbudowany z listków rozmieszczonych w dwóch okółkach – zewnętrznym i wewnętrznym, z których każdy składa się z 3 listków. Cechą charakterystyczną storczyków jest grzbiecistość ich kwiatów. Znaczy to, że listki okwiatu nie są do siebie podobne i przez kwiat można poprowadzić tylko jedną płaszczyznę symetrii. Kwiaty promieniste w tej grupie roślin należą do rzadkości. Spotykamy je u prymitywnych storczyków, pochodzących z południowo-wschodniej Azji, z rodzajów Apostasia i Neuwiedia, oraz australijskich gatunków rodzaju Thelymilra i Macdonaldia. W ostatnim przypadku mamy do czynienia z wtórnym przekształceniem okwiatu, spowodowanym adaptacją do specyficznego mechanizmu zapylania, o czym będzie jeszcze mowa. Powstanie kwiatów grzbiecistych wiąże się z adaptacją do zapylania przez owady. Takie kwiaty „muszą” zapewnić owadom jakieś lądowisko. Funkcję tę pełni jeden z listków okółka wewnętrznego okwiatu, czyli warżka, będąca jednocześnie powabnią. Interesujący mechanizm przywabiania owadów występuje u dwulistników (Ophrys) – ich warżka pod różnymi względami przypomina samice pewnych owadów. U innych storczyków warżka tworzy pułapkę na owady. Tak jest np. u naszego obuwika (Cypripedium). Warżka poza wymienionymi wcześniej funkcjami, spełniać może jeszcze jedną -wytwarzać i gromadzić słodki nektar. Może być on wydzielany przez specjalny nabłonek gruczołowy lub mięsiste gruczoły wydzielnicze. Nektar gromadzony jest zwykle w ostrodze (ryc. 16). U naszych storczyków ostroga wykształcona jest w postaci palczastego wyrostka nasadowej części warżki. Może być on nitkowaty lub workowaty, czasami bardzo mały, jak u miodo-kwiatu (Herminium), a czasami bardzo duży jak u madagaskarskiego Angraecum sesąuipedale, u którego sięga aż 35 cm długości! Ostrogi występują w kwiatach zwykle pojedynczo, ale u australijskich storczyków z rodzaju Corybas, lub południowoafrykańskich Satyrium są dwie. U bardzo wielu rodzajów, jak u naszych storczyków (Orchis) czy stoplamków (Dactylorhha), w ostrodze brak jest nektaru. Obecność ostrogi „oszukuje” w tym wypadku owady. U innych funkcje ostrogi pełni silnie zwężona nasadowa część okwiatu. U gatunków pozbawionych ostrogi tkanka produkująca nektar może się znajdować np. na warżce. Dobrym przykładem jest tu nasz gnieźnik jajowaty (Neottia ornta), u którego nektar gromadzony jest w wąskim kanaliku biegnącym wzdłuż warżki.
Aby wskazać owadom drogę do nektaru, prawdziwą lub fałszywą, na warżce często znajdują się różne plamki lub linie, często kontrastujące z tłem, a tworzące mniej lub bardziej regularny rysunek.
Nasada warżki może ponadto emitować różne związki zapachowe, które mogą wywoływać różne reakcje naszego zmysłu powonienia. Większość storczyków nie pachnie w ogóle lub tak słabo, że nie można tego wyczuć. Liczne gatunki, np. nasze podkolany (Platanthera), produkują bardzo przyjemny zapach, przypominający wanilię i cytrynę. Kwiaty amerykańskiego rodzaju Stanhopea wydzielają słodkomdlący zapach i to tak intensywny, że jego nadmiar może przyprawiać o bóle głowy. Nieliczne gatunki emitują niezbyt przyjemną dla nas woń, przypominającą zapach pluskiew, kóz lub rozkładającego się mięsa albo owoców.
A co z pozostałymi listkami okwiatu? Także i one, podobnie jak warżka, pełnić mogą funkcje powabni lub lądowiska dla owadów. Mogą one kontrastować z warżką pod względem kolorystycznym, przez co jest ona lepiej widoczna, lub mogą być silnie zredukowane i niepozornie zabarwione, co także bardziej uwidacznia warżkę. Listki obu okółków mogą upodabniać się do siebie kształtem, mogą też być całkiem różne. Na przykład u wspomnianej już wcześniej Cattleya warscewiczii listki okółka wewnętrznego są znacznie większe niż okółka zewnętrznego, a u amerykańskiego rodzaju Trichoceros -odwrotnie. U pewnych południowoafrykańskich storczyków każdy z zewnętrznych listków okwiatu zaopatrzony jest w ostrogi. Czasami listki okwiatu przejmują funkcje warżki, jak u tropikalnego rodzaju Bulbophyllum, gdzie jest ona zredukowana do małego, mięsistego wyrostka. Listki okwiatu mogą być zbudowane z 1-2 warstw komórek. Tak jest zwykle u storczyków drobnokwiatowych. U gatunków o dużych kwiatach są one często wielowarstwowe, chrząstkowate, np. u Catasetum. Różnorodność kształtów poszczególnych części okwiatu w tej grupie roślin jest wręcz niewyobrażalna.
Na uwagę zasługują kolory kwiatów. Spektrum barwne jest tu bardzo szerokie – od białego, przez żółty, zielony, czerwony, niebieski, fioletowy, brązowy do purpuro-woczarnego. U roślin rosnących na dalekiej północy stwierdzono w listkach okwiatu obecność chlorofilu, co umożliwia im fotosyntezę. Jest to o tyle korzystne, że sezon wegetacyjny trwa tam stosunkowo krótko, a roślina „musi” zgromadzić wystarczającą na następny rok ilość związków zapasowych. Dlatego też kwiaty tych storczyków nie zasychają nawet po zapyleniu. Poza kwiatami jednobarwnymi spotyka się powszechnie storczyki wielobarwne, jak nasz obuwik (Cypripedium). Gatunki tropikalne mają często kwiaty kontrastowo zabarwione, np. niebiesko-czerwone.
Wszystkie te modyfikacje czy wręcz udziwnienia służą jednemu celowi – zwabieniu zwierząt, głównie owadów, w celu dokonania zapylenia. Zanim jednak zajmiemy się szerzej mechanizmem tego fascynującego zjawiska, zapoznajmy się z budową struktur płciowych u storczyków. A są one często bardzo niezwykłe. Ich znajomość jest niezbędna do zrozumienia istoty zapylania.