Stoplamek (Dactylorhiza)
Bulwy dłoniasto podzielone, zwężone ku szczytom. Pęd zwykle mocny, prosty. Liście na pędzie, stopniowo maleję ku górze, plamiste lub gładkie. Kwiatostan zwykle dosyć gęsty, wielokwiatowy. Kwiaty skręcone o 180°, zwykle czerwono zabarwione. Warżka z cylindryczną lub stożkowatą ostrogą u nasady. Boczne zewnętrzne płatki silnie odgięte do tyłu, pozostałe stulone w hełm. Prętosłup podobny jak u storczyka.
Prętosłup rodzaju stopiąmek (Dactylorhiza) widziany z przodu.
Do niedawna rodzaj stoplamek włączany był do rodzaju storczyk (Orchis). Gatunki obu rodzajów różnią się następującymi cechami:
| Cecha | Storczyk
(Orchis) |
Stoplamek
(Dactylorhiza) |
| Bulwy | jajowate, nie podzielone | dłoniasto podzielone |
| Liście | zwykle skupione w rozetę u podstawy łodygi | umieszczone na łodydze |
| Przysadki | błoniaste | podobne do liści |
| Liczba chromosomów | 2n = 42 (36, 38, 40) | 2n = 40, 80 (60, 120) |
| Mikoryza | tylko w korzeniach | w bulwach i w korzeniach |
Zasięg rodzaju obejmuje całą Europę, północną część Afryki, niemal całą Azję (po Himalaje na południu) oraz północno-zachodnią część Ameryki Północnej.
W Polsce znaleziono dotychczas 7 gatunków rodzaju stoplamek. Trzy z nich: stoplamek szerokolistny (Dactylorhiza majalis), plamisty (D. maculata) i krwisty (D. incarnata), należą u nas do najpospolitszych przedstawicieli rodziny Orchidaceae.
Większość gatunków rośnie na wilgotnych łąkach, torfowiskach, przy źródliskach, a czasami także w lasach liściatych. Ostatnio obserwuje się wkraczanie niektórych z nich na siedliska zmienione czy powstałe wskutek działalności człowieka – np. do rowów melioracyjnych.
Niemal wszystkie gatunki rodzaju stoplamek pozbawione są nektaru. Stoplamek bzowy (D. sambucina) zapylany jest przez niedoświadczone królowe trzmieli. Podobnie, jak wspomniane już wcześniej storczyk samiczy i męski, stoplamek bzowy kwitnie na wiosnę, a więc przed masowym pojawem roślin miododajnych. Odwiedziny owadów trwają około tygodnia, czyli tak długo, dopóki owad nie założy gniazda i nie zlokalizuje obszarów występowania roślin produkujących nektar lub inny pokarm. Potem liczba odwiedzin kwiatów przez trzmiele wyraźnie maleje.
Jeden z podgatunków stoplamka plamistego (D maculata ssp. fuchsii) oferuje owadom pokarm. Jednak nie wszystkie owady potrafią go wydobyć. Robotnice trzmieli są przez storczyka zwabiane, lecz nie nagradzane – ich odwiedziny trwają bardzo krótko (3-6 s) i kończą się zwykle już na pierwszym kwiecie. Trzmiele zabierają tylko po 1—2 pyłkowiny. Znacznie pracowitsze i wytrwalsze są robotnice pszczół. Pozostają na roślinach około 5-30 s i penetrują zazwyczaj kilka kwiatów jednego kwiatostanu. Po takiej wizycie ich głowy są udekorowane kilkoma lub nawet kilkunastoma pyłkowinami. W zamian za to zlizują ze znamienia lepką, bogatą w glukozę substancję, której w jednym kwiecie może być nawet do 1,5 ml! Tajemnicą jest na razie, dlaczego odżywczą mieszaninę potrafią zebrać pszczoły, podczas gdy dla trzmieli jest ona niedostępna. Co ciekawe, drugi podgatunek stoplamka plamistego (Dactylorhiza maculata ssp. maculata) pozbawiony jest lepkiej kropelki na znamieniu. Warto zauważyć, że oba podgatunki często tworzą płodne mieszańce.
Pozostałe, czerwono kwitnące stoplamki zapylane są podobnie jak stoplamek bzowy lub storczyk samiczy i męski – wykorzystując niedoświadczenie świeżo przebudzonych królowych trzmieli lub robotnic pszczolinek. Ten sposób zapylania jest jedną z przyczyn łatwego tworzenia mieszańców w tej grupie storczyków.