Storczyk (Orchis)
Bulwy 2, kuliste lub jajowate. Pęd zwykle z rozetą liści u nasady, rzadziej cały pokryty liśćmi. Liść najwyższy zazwyczaj tutkowato obejmuje nasadę kwiatostanu. Kwiatostan wielokwiatowy, zwykle dosyć gęsty. Kwiaty różnej wielkości, skręcone o 180°, warżka skierowana w dól, z wyraźną ostrogą u nasady. Pozostałe płatki zwykle stulone w hełm lub oba boczne zewnętrzne odchylone do tyłu. Przysadki różnej wielkości, błonkowate, cienkie. Pręcik prosty, o wąskim łączniku. Rostellum z 2, zrośniętymi woreczkami, okrywającymi 2 uczepki. Pyłkowiny zielone. Znamię owalne.
Prętosłup rodzaju storczyk (Orchis) widziany z boku (a) i z przodu (b) oraz pyłkowina (c).
Rodzaj obejmuje około 30-40 gatunków, które rosną w niemal całej Europie, w basenie Morza Śródziemnego oraz przyległych obszarach Bliskiego Wschodu. Blisko spokrewnione gatunki z Ameryki Północnej oraz Dalekiego Wschodu wyodrębniane są zazwyczaj w samodzielne rodzaje. Z Polski podawano 9 gatunków. Jeden z nich, storczyk trójzębny (Orchis tridenlata Scop.) jest już prawdopodobnie gatunkiem wymarłym, drugi -storczyk cuchnący (O. coriophora Linn.) — zagrożony wymarciem.
Większość gatunków rodzaju storczyk rośnie na świeżych lub suchych łąkach, słonecznych zboczach i w zaroślach, zwykle na glebach zasobnych w węglan wapnia.
Rodzaj ten obejmuje gatunki, które przystosowały się do różnych sposobów zapylania.
Jeden z nich spotykamy u Orchis papiliortacea Linn., gatunku rosnącego w południowej Europie. Jego kwiaty są stosunkowo duże, różowo lub czerwono zabarwione, z ciemniejszą siatką nerwów. Duża, płaska warżka ustawiona jest niemal prostopadle do osi kwiatostanu. Stanowi ona atrakcyjne miejsce spotkań owadów. Zaobserwowano, że niektóre z nich podejmują na niej próbę kopulacji. Jest to więc pierwszy krok w kierunku zapylania drogą pseudokopulacji. Taki typ zapylania jest efektywny, gdy owady obu płci mogą spotykać się na kwiecie odpowiednio często oraz, gdy ich pozycja w czasie kopulacji będzie umożliwiała jednoczesne zapylenie kwiatu, niejako przy okazji. Następny etap ewolucji w kierunku zapylania w ten sposób stanowi O.galilea Schlecht. z Bliskiego Wschodu. Jest on zapylany tylko przez samce Lossioglossum marginatum, chociaż samice w środowisku, w którym storczyk ten rośnie, są równie częste. Jego kwiaty pachną intensywnie piżmem. Samce zwabione tym zapachem, który prawdopodobnie pobudza je, wykonują szybkie ruchy w pobliżu plamek w centralnej części warżki. W tym też czasie dochodzi do zapylenia.
Spośród 30-10 gatunków rodzaju storczyk, tylko dwa – storczyk cuchnący (O. coriophora Linn.) i blisko z nim spokrewniony O. sancta Linn. – oferują owadom nagrodę za zapylanie w postaci nektaru. U obu nektar zgromadzony jest w ostrodze. Oba też są zapylane przez te same gatunki owadów.
Większość gatunków storczyków „wykorzystuje” do zapylania owady zwabiane zwykle przez inne rośliny miododajne, „imitując” w różny sposób te ostatnie. Na przykład, bliskowschodni O. israelitica Baum and Dafni przypomina barwą Belleralia flexuosa (Liliaceae). Oba gatunki kwitną w tym samym czasie, oba też rosną na podobnych siedliskach i są zapylane przez te same gatunki owadów (Eucera clypetala, Bombylius sp.). Co ciekawe, gdy na stanowisku O. israelitica nie rośnie Bellevalia flexuosa, spada gwałtownie liczba zawiązywanych przez ten storczyk owoców. Mamy więc tu doskonały przykład mimikry, czyli naśladownictwa jednej rośliny przez inną, bliżej z nią nie spokrewnioną. Podobne zjawisko obserwujemy u naszego storczyka bladego (Orchis pallens Linn.), który jako gatunek „wzorcowy” wykorzystuje groszek wiosenny (Lathyrus vernus) i zapylany jest przez te same owady, głównie trzmiele.
Jeszcze inny sposób przywabiania i wykorzystywania owadów rozwinął się u storczyka samiczego (O. morio Linn.) oraz męskiego (O. mascula Linn.). Oba kwitną wiosną, a więc w okresie, gdy większość naszych roślin mio-dodajnych dopiero wchodzi w fazę kwitnienia. Czerwona barwa obu storczyków sprawia, że są one widoczne na łące ze znacznej odległości. Oba pachną też intensywnie dzięki emisji tzw. pochodnych terpenów. Zapylane są przez młode, niedoświadczone królowe trzmieli oraz samce Eucera lon-gicornis, patrolujące okolicę w poszukiwaniu pokarmu. Owady po kilku, kilkunastu dniach uczą się rozpoznawać fałszywe „źródła pokarmu” i omijają storczyki. Jednak tych kilka wizyt wystarczy do zapylenia paru kwiatów oraz zapewnienia ciągłości gatunków. Słaba specjalizacja obu tych storczyków powoduje, że łatwo tworzą mieszańce z innymi gatunkami.
Jak wynika z tego pobieżnego przeglądu, gatunki rodzaju storczyk w toku ewolucji przystosowały się do różnych sposobów zapylania.
Zastanówmy się, w jaki sposób pyłkowiny usuwane są z prętosłupa podczas odwiedzin owada. Otóż oba uczepki u gatunków tego rodzaju okryte są woreczkiem. Owad wsuwając się do ostrogi, odchyla głową woreczek do tyłu, zasłaniając nim znamię. Powstaje więc bariera ograniczająca do minimum możliwość samozapylenia. Podczas wysuwania się z ostrogi owad zaczepia włoskami o lepkie uczepki i zabiera je z sobą. Trzoneczki pyłkowin bardzo szybko zasychają i zginają się do przodu. W tym samym czasie odgięty woreczek zakrywający znamię wysycha i „udostępnia” jego powierzchnię dla innych pyłkowin. Podczas odwiedzin owada odpowiednio ustawione pyłkowiny łatwo przyklejone zostaną do lepkiego znamienia.
Klucz do oznaczania gatunków rodzaju storczyk (Orchis) w Polsce.
